Plan de la ville de Stettin – Plan Miasta Szczecina 1721 rok
Ernst August Nordt, miedzioryt zatytułowany, wymiary 25 x 31 cm, skala 1:7850; Archiwum Państwowe Szczecin, zbiór kartograficzny, kopia, sygn. 815.
Dzieje Szczecina w drugiej poł. XVII w. i w pierwszym dwudziestoleciu XVIII w. to przede wszystkim zmagania państwa brandenbursko-pruskiego ze Szwecją o władzę nad całym Pomorzem i co za tym idzie nad miastem. Konsekwencjami tych działań były zniszczenia spowodowane czterema oblężeniami i kontrybucje.
Plan Nordt`a został sporządzony w roku ostatecznego objęcia władzy nad Szczecinem i rok po oficjalnym przejęciu miasta przez Prusy. Był to pierwszy kataster pruski, który miał określić stan zniszczeń będących skutkiem oblężeń szwedzkiej twierdzy w latach 1677 (przez Brandenburczyków) i 1713 r. (przez Rosjan; wtedy załoga szwedzka spaliła między innymi oba Wiki i Turzyn). Plan miał służyć pomocą przy odbudowie miasta.
Plan prezentuje duże wartości dokumentacyjne i użytkowe, poza rejestrem stanu zachowania substancji budowlanej po działaniach wojennych, ilustruje rozwój struktury miasta, głównie obronnej, w czasie kiedy Szczecin znajdował się we władaniu Szwecji (lata 1618 – 1713, z krótką przerwą w 1677 r.).
Na mapie przedstawiono układ urbanistyczny Szczecina wraz z zagospodarowaniem Łasztowi, prawie całkowicie pomijając okolice miasta z osiedlami podmiejskimi, które uległy zniszczeniom. Jest to rysunek Starego Miasta z cała siecią ulic, jeszcze otoczonego średniowiecznymi obwarowaniami i ujętego ziemnymi fortyfikacjami z dziewięcioma bastionami.
Budowę fortyfikacji Szwedzi rozpoczęli z początkiem lat 30-tych XVII w., a więc w czasie trwania wojny trzydziestoletniej, kiedy miasto było wciąż jeszcze pod panowaniem rodzimej dynastii Gryfitów. Stworzyli w ten sposób silną bazę wypadową i ewentualny punkt obrony na kontynencie. Uzasadnieniem była odległość rodzimych baz w Skandynawii i rozległe terytorium zajęte w toku wojny.
Plany fortyfikacji bastionowych o narysie holenderskim pochodzą z 1630 r. i zostały sporządzone przez inżyniera szwedzkiego Davida Portiusa. Roboty budowlane prowadzono w latach 1631-1639 pod nadzorem holenderskich fortyfikatorów Noe Janssena i Harmsa Klassena. Fortyfikacje szwedzkie składały się z wału głównego, fosy i osłaniającego wał stoku, poszerzającego umocnienie. Pomiędzy wałami przebiegała kryta droga przeznaczona do obrony i ustawienia baterii artyleryjskich. Przed wałem znajdowały się bastiony połączone kurtynami. Pierwotne plany Portiusa zostały zrealizowane tylko częściowo.
W wyniku prac fortyfikacyjnych nastąpiły zasadnicze zmiany w topograficznym obrazie Szczecina. Linia brzegowa Odry na północ od miasta została zepchnięta w głąb koryta rzeki i stała się przedłużeniem linii nabrzeża portowego łagodnym łukiem łącząc je z brzegiem w okolicach Grabowa. W wyniku tego przestała istnieć dawna zatoka portowa, która przez stulecia stanowiła charakterystyczny rysunek linii brzegowej miasta. Przekształceniu uległ również południowo - zachodni obszar przed bramą św. Ducha – dawna droga biegnąca wzdłuż fosy, część ogrodów, wewnętrzne fosy, zewnętrzna brama i pierwszy kwartał zabudowy Górnego Wiku uległy likwidacji, a teren znalazł się wewnątrz fortyfikacji.
Nowożytną szwedzką fortecę tworzyły (od północy): Bastion Panieński (Frauenbastion) powstały na nasypie ziemnym w miejscu zatoki, który wraz z bastionem Kagena (Kagenbastion) został oddzielony fosą od staromiejskich murów; przed nimi pojawił się rawelin. Droga wyprowadzona pomostami z Bramy Panieńskiej przez kurtynę między wymienionymi bastionami i przez nasyp obok rawelinu na teren Dolnego Wiku. Kolejny Bastion Piotra (Petribastion), usypany częściowo na miejscu ogrodów książęcych, przyjął nazwę od kościoła św. Piotra i Pawła, który został włączony w jego obręb. Na posiadłości za Bramą Młyńską wzniesiono bastion Młyński (Mühlenbastion). Bastion mieścił zabudowę Przedbramia Młyńskiego i stanowił obronę kolejnego wjazdu do miasta. Na miejscu średniowiecznego bastionu chroniącego północno-zachodni narożnik murów powstał wzmocniony i podwyższony bastion z wysoką kawalierą (Kavalierbastion), a po środku zachodniego ciągu murów miejskich Bastion Królewski (Königsbastion). Przed Bramą Passawską powstał Bastion Passawski (Passauer Bastion). Nowy wyjazd z miasta poprowadzono przez basztę stojącą w zachodnim ciągu murów miejskich, na przedłużeniu obecnej ulicy kardynała Wyszyńskiego (Breite Strasse) i dalej przez rawelin usytuowany pomiędzy bastionami Królewskim i Passawskim. Po południowej stronie murów miejskich, wzdłuż zewnętrznej fosy, którą zasypano, poprowadzono kurtynę łączącą Bastion Passawski i usypany przed terenem szpitala św. Ducha, Bastion Ślimaczy (Schneckenbastion). Na zachód od Bastionu Ślimaczego przez kurtynę przebiegał przejazd łączący Bramę św. Ducha z Górnym Wikiem. Wszystkie przejazdy przez fosy forteczne były pomostami ustawionymi na palach wbitych w dno fosy.
Pomijając zniszczenia wojenne (na skutek bombardowań legły w gruzach całe kwartały, szczególnie w północno-zachodniej części miasta, między Rynkiem Końskim a murami) układ przestrzenny Starego Miasta z siecią ulic i rynkami ujęty w mury średniowieczne nie uległ istotnym zmianom. Natomiast zmiana zaszła w układzie komunikacyjnym łączącym północno – wschodni kraniec miasta z drogą pozamiejską, co było konsekwencją budowy fortyfikacji i wjazdów do fortecy. Główną oś komunikacyjną północ-zachód stanowiło połączenie Bramy Panieńskiej, obecnych ulic: Panieńskiej (Frauen Strasse), Mściwoja II (Repschbeger Strasse), Wyszyńskiego (Breite Strasse) i nowej bramy usytuowanej na przedłużeniu ulicy. Brama Passawska, chociaż pozostała, utraciła dawne znaczenie, a jej przedbramie uległo likwidacji. Podobnie obecna ulica Podgórna (Rosengarten) stała się drugorzędnym połączeniem komunikacyjnym. Utrwaleniu uległo połączenie północ - południe między Bramami Młyńską i św. Ducha.
Plan szczegółowo określał lokalizację 1128 działek mieszkalnych oraz stan zachowania substancji budowlanej na parcelach miejskich (udokumentowano 92 puste parcele pod zabudowę). Oznaczono położenie siedmiu kościołów i szeregu budynków użyteczności publicznej i o znaczeniu militarnym. Szczecin liczył wówczas ok. 10 000 mieszkańców.
Brzegi Odry nadal spinały dwa mosty: Most Długi i Kłodny, które wyznaczały zasadnicze granice portu miejskiego. Natomiast brzegi Parnicy łączył jeden most i 3 pomosty.
Zabudowa na Łasztowi uległa niewielkiemu dogęszczeniu i została otoczona murami obronnymi o uproszczonej formie. Dostęp zapewniały dwie bramy: Kozia (łącząca północną część wyspy) oraz Parnicka (Parnitz thor), która znajdowała się na przedłużeniu drogi do Dąbia (Dam) przed mostem na Parnicy.
opracowano w BPPM w Szczecinie:
mgr inż. arch. Angelika Szerniewicz-Kwas,
dr hab. Radosław Skrycki, prof. US,
Grzegorz Solecki